معرفی و تحلیل نسخه‌های خطی کتاب الغیبة منسوب به نعمانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران.

چکیده

هدف: مشهورترین و در دسترس‌ترین اثر منسوب به نعمانی، «کتاب الغیبة» اوست که در اوایل دوره غیبت کبری و با به درازا کشیده شدن غیبت امام زمان (ع) و مطرح شدن برخی شبهات میان شیعیان، توسط نعمانی تألیف و برای رفع این مشکل، ارائه شده است. اکنون به عنوان یکی از آثار مهمی که لازم است نسخ خطی آن فهرست تجمیعی شوند، کتاب الغیبة است. بنابراین، باید بررسی شود که: وضعیت تعداد نسخ خطی الغیبة چگونه هستند؟ آیا نسخ خطی الغیبة، تفاوت‌های مهمی با هم دارند که بتوان آن‌ها را تفکیک و تحلیل خاصی نمود؟ چه اطلاعات آماری پیرامون نسخ خطی الغیبة قابل ارائه است؟
روش پژوهش: تحقیق حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی و کمک گرفتن از راهبرد استقرایی، گونه‌های مختلف نسخه‌های خطی کتاب الغیبة را شناسایی و مورد نظر و بررسی قرار داده و ضمن تبارشناسی نسخه‌ها، به تجزیه و تحلیل برخی داده‌های آن‌ها پرداخته است.
یافته‌ها و نتایج: با بررسی نسخه‌ها، روشن شد که متن نسخه‌های این کتاب، تفاوت‌های زیادی با هم دارند و این تفاوت‌ها، فقط اختلافات تحریری جزئی نیستند؛ بلکه از نظر حجم و مقدار احادیث، با هم متمایز و قابل معرفی در چهار گروه و مدل ساختاری هستند. همچنین، از 23 نسخه الغیبة، بیست نسخه در ایران و سه نسخه در عراق هستند و جز یک نسخه که از قرن ششم است، همه نسخه‌ها مربوط به قرن دهم به بعد هستند. از بیست و دو نسخه دستیاب الغیبة در مدل‌های مختلف آن، تنها 8 نسخه بدون افتادگی و نقص است. از سوی دیگر، حدود نیمی از نسخه‌ها بدون سند ابتدایی نسخه هستند و سند ابی‌الحسین شجاعی نیز، در تمامی نسخه‌های سنددار، غیراصیل و نونویس است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Introduction and Analysis of the Manuscripts of Kitāb Al-Ghaiba Attributed to Nu‘mānī

نویسنده [English]

  • Kazem Ostadi
M.A. in Qur’an and Hadith Sciences, University of Qur’an and Hadith, Researcher of Manuscripts, Researcher of Islamic Studies, Qum, Iran.
چکیده [English]

Objective: The most famous and most accessible work attributed to Nu‘mānī is his Kitāb al-Ghaibah, which was written by Nu‘mānī in the early period of Major Occultation and with the prolonged absence of the Hidden Imam (A.S.), and the advent of some doubts among the Shi’ites and was presented for solving this problem. Now, Kitāb al-Ghaibah is one of the important works whose manuscripts need to be compiled and indexed. Therefore, it should be queried: In what status is the number of the extant manuscripts of al-Ghaibah? Do the manuscripts of al-Ghaibah have important differences that can be separated and analyzed in a special way? What statistical information can be provided about the al-Ghaibah manuscripts?
Research Method/Approach: The present research has identified and examined different types of manuscripts of Kitāb al-Ghaibah using the descriptive-analytical method and by means of inductive strategy; and through genealogy of the manuscripts, and undertaken to analyze some of their data.
Findings and Conclusion: Upon examining the manuscripts, it became clear that the text of the manuscripts of this book are very different from one another and these differences are not merely minor typos; rather, they are different in terms of volume and number of hadiths and can be introduced into four structural groups and models. Furthermore, from among the 23 manuscripts of al-Ghaibah, twenty versions are in Iran and three versions are in Iraq; and except for one manuscript that is from the 6th century, all other manuscripts are from the 10th century onwards. Also, from among the twenty-two available manuscripts of al-Ghaibah in its different models, only 8 manuscripts are without omissions and defects. On the other hand, about half of the manuscripts are without the initial sanad of the manuscript; and the sanad of Abī al-Husayn Shujā’ī is also inauthentic and newly-written in all manuscripts having sanad.

کلیدواژه‌ها [English]

  • manuscripts
  • Kitāb al-Ghaibah
  • Nu‘mānī
  • Mahdism
  • Iranian Libraries
استادی، رضا و دیگران (بی‌تا). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه حسینیه شوشتری‌های نجف. قم: بی‌نا.
استادی، کاظم (1399ش). معرفی نسخه‌های خطی سلیم. میراث شهاب، ش99.
استادی، کاظم (1401ش). تاریخ تألیف کتاب الغیبة منسوب به نعمانی. مخطوط، قم: کتابخانه دارالحدیث.
اشکوری، سید احمد (1375ش). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرعشی (ج26). قم: کتابخانه آیت ‌الله مرعشی.
آصف فکرت، محمد (1369ش). فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی. مشهد: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی.
اصفیائی، سیدمحمد؛ صالحی، محمدعلی (1389ش). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرعشی (ج43). قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی.
افشار، ایرج؛ دانش‌پژوه، محمدتقی (1352ش). فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک (1ـ10). تهران: بی‌تا.
تهرانی، آقا بزرگ (1408ق). الذریعة. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
حر عاملی، محمد (1403ق). وسائل الشیعة. تحقیق: ربانی شیرازی. بیروت: دارأحیاء التراث.
خصیبی (١411 ق). الهدایة الکبرى. بیروت: البلاغ.
دانش‌پژوه، محمدتقی (1330ش). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (ج4ـ15). تهران: دانشگاه تهران.
درایتی، مصطفی (1391ش). فهرستگان نسخه‌های خطی ایران. تهران: کتابخانه ملی.
زوین، محمد و دیگران (1390ش). معجم المخطوطات النجفیه. تهران: مرکز اسناد وزارت امور خارجه.
شاکری، رمضانعلی (1367ش). گنج هزار ساله. مشهد: آستان قدس رضوی.
شبیری‌زنجانی، محمدجواد (1381ش). معرفی کتاب غیبت نعمانی [3]. انتظار موعود، 2(5)، 373ـ391.
شریعتی، فهیمه (1397ش). تحلیل تطبیقی تفاوت گزارش غیبت نزد نعمانی، شیخ صدوق و شیخ طوسی. پژوهش‌های مهدوی، 27، 5 ـ 26.
صدرایی‌خویی، علی؛ حائری، عبدالحسین (1376ش). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی.                   (ج 25، 26، 35). قم: بوستان کتاب.
طبسی، نجم الدین (1380ش). نگاهی به کتاب غیبت نعمانی. انتظار موعود، 1، 195ـ201.
طوسی، محمد (1411ق). الغیبة. تحقیق ناصح. قم: دارالمعارف.
عربزاده، ابوالفضل (1378). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیت الله گلپایگانی. قم: دارالقرآن الکریم.
عصمة الدولة، ابوالفتح محمد بن معزالدولة ( 2016 م). الرساله المصریه (منهج العلم والبیان ونزهه السمع والبیان). بی‌جا: المجموعه الکامله.
فاضل، محمود (1353ش). فهرست نسخه‌‌های خطی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی. مشهد: دانشکده ادبیات.
متقی، حسین؛ صالحی، محمدعلی (1389ش). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرعشی (ج 35). قم: کتابخانه آیت ‌الله مرعشی.
مختاری، علی‌رضا؛ قاضی‌زاده، کاظم (1386ش). تحلیلی درباره احادیث غیبت در کتاب الغیبة نعمانی. علوم حدیث، 45، 193-219.
مرعشی، سید محمود (1379ش). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرعشی (ج 28). قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی.
مرکز میکروفیلم نور (بی‌تا). فهرست میکروفیلم نسخه‌های خطی فارسی و عربی. هند: مرکز نور.
معرفت، محمد (1397ش). بازشناسی مصادر احادیث کتاب الغیبة نعمانی. شیعه پژوهی، 4(10)، 5ـ26.
مقدم، براتعلی و دیگران (۱۳۹۳ش). فهرست نسخه‌های خطی اهدایی رهبری (جلد دوم: اخبار). مشهد: آستان قدس رضوی.
موجانی، علی (1389ش). فهرستواره نسخه‌های خطی کتابخانه امیرالمومنین (ع). قم: کتابخانه مرعشی.
نظری، محمود (بی‌تا). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی (ج32). قم: بوستان کتاب.
نعمانی، محمد (1318ق). الغیبة. به کوشش محمد قمی، چاپ سنگی. تهران: بی‌نا (دارالخلافه طهران).
نعمانی، محمد (1383ق). الغیبة. به کوشش صابری، چاپ سنگی. تبریز: مکتبه صابری.
نعمانی، محمد (1397ق). الغیبة. تهران: نشر صدوق.
ـــــــــــــــ، (بی‌تا). سایت کتابخانه آستان قدس رضوی. مشهد: بی‌نا.
ـــــــــــــــ، (بی‌تا). سایت کتابخانه ملی. تهران: بی‌نا.