سهم بانوان در کتابت نسخه های ایرانی در دوره قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی، کارشناس کتابخانه آیت الله بروجردی ، قم، ایران.

چکیده

هدف: هدف از پژوهش پیش ‌رو بررسی نقش زنان ایرانی در کتابت نسخه‌های خطی در عصر قاجار است.
روش/ رویکرد پژوهش: این پژوهش به روش اسنادی و کتابخانه‌ای صورت گرفته و طی آن تعداد 34 کاتب زن شناسایی شده است. پس از معرفی اجمالی بانوان کاتب به پرسش‌هایی چون: فاصله زمانی کاتبان با عصر مؤلف نسخه‌های کتابت شده، موضوعات نسخه‌هایی که کتابت کرده‌اند، کاربرد و کارکرد نسخه‌ها، نوع خط و زبان آثار کتابت شده، جایگاه و اعتبار علمی و خانوادگی کاتبان، بررسی و پاسخ داده شده است. نسخه‌های به خط مؤلف یا به ‌عبارتی تألیفات زنان پژوهشگر که دارای نسخه اصل هستند، از دایره این پژوهش خارج و به آن‌ها اشاره‌ای نشده است.
یافته‌ها و نتایج: نبود یا کمبود نام زنان در زمینه کتابت و کتاب‌آرایی نسخه‌های خطی بدین معنی نیست که آن‌ها نقشی در این زمینه نداشته‌اند بلکه متأثر از سایه سنگینی است که در گذشته از طرف حکومت، فرهنگ و جامعه و در نهایت مردان و خانواده بر سر آن‌ها افکنده شده و مانع از ثبت و ضبط نام و نشان آن‌ها بوده است. با وجود آن که در دوره قاجار زنان به تدریج از آزادی فردی و عملکردی بیشتر و درجه ممتازتر اجتماعی نسبت به گذشته خود، برخوردار شده‌اند؛ اما در یافته‌های موجود در عصر قاجار هم همچنان این سایه را مشاهده می‌کنیم. علاوه بر آن که در گذشته خشوع و خضوع کاتبان (حتی در مردان کاتب) مانع نوشتن نام کامل آن‌ها بوده است، آن‌ها یا تمایل به ذکر نام خود نداشته‌اند یا نام پدر و آباء و اجداد خود را مقدم بر نام خود می‌دانستند و زنان نیز از عباراتی چون: صبیه ... ؛ بنت ... ؛ زن ...، استفاده نموده‌اند. در یافته‌های پژوهش به زنان عالمه و فاضله که دارای اجازه نقل حدیث و روایت بوده‌اند، زنان محشی و تعلیقه‌نویس، زنان خوشنویس و زنانی که در خانواده‌های اهل علم رشد و نمو یافته‌اند و حلقه وصل و واسط انتقال دانش از نسل گذشته به آینده بوده‌اند، برمی‌خوریم. از سویی دیگر، موضوعاتی چون ادبیات، فقه و ادعیه بیشتر مورد توجه زنان کاتب بوده است. همچنین آن‌ها در کتابت آثار خانوادگی یا آباء و اجدادی خود نیز اهتمام بیشتری داشته‌اند. زبان عربی نسبت به زبان فارسی در بین زنان عصر قاجار بسامد و اقبال کمتری داشته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Women’s Contribution in Transcribing Iranian Manuscripts in the Qajar Period

نویسنده [English]

  • Tayebeh Hajbaqeriyan
M.A. in Information Science and Epistemology, Expert in Ayatollah Borujerdi Library, Qum, Iran
چکیده [English]

Objective: The present research is intended to investigate the role of Iranian women in transcribing manuscripts in the Qajar period.
Research method/approach: It was done by documentary-library method, through which 34 women scribes were identified. After a brief introduction of the female scribes, following questions have been reviewed and answered: the time interval between the scribes and the era of the authors of the transcribed manuscripts; the topics of the manuscripts that they have transcribed, the application and function of the manuscripts; the type of script and language of the transcribed works; the status and the scientific and familial credit of the scribes. Manuscripts handwritten by the author or, in other words, the works of the female researchers, which have the original manuscript, are out of the scope of this research and have not been mentioned.
Findings and Conclusions: The absence or lack of women's names in the field of transcribing and editing manuscripts does not mean that they did not have a role in this field; rather, this has been affected by the heavy shadow cast upon them by the government, culture and society, and ultimately by men and families in the past and has prevented the registration of their names and characters. Although in the Qajar period, women gradually enjoyed more personal and functional freedom and were granted more privileged social status compared to their past, but in the findings from the Qajar era, we still see this shadow. Besides, the humbleness and submissiveness of the scribes (even in male scribes) in the past have prevented them from writing their full names. They were either unwilling to mention their names or they considered the names of their fathers and ancestors above their own names, and women would also use such phrases as: ṣabiyya...; bint...; zan… (i.e., daughter of…; wife of…). In the findings of the research, we see scholarly and virtuous women who were allowed to transmit hadiths and narrations, female commentator or marginal annotator, calligraphers, and women who grew up in scholarly families and were the links for transmission of knowledge from the past generation to the future. On the other hand, topics such as literature, jurisprudence, and supplications have been of more interest to women writers; they have also taken more care and made more endeavor in transcribing the works of their families or their ancestors. The Arabic language enjoyed less frequency and popularity than the Persian language among the women of the Qajar era.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • female scribes
  • manuscripts
  • transcription
  • Qajar period
آتابای، بدری (1351). فهرست قرآن‌های خطی کتابخانه سلطنتی. تهران: چاپخانه زیبا.
آژند، یعقوب (1393). مکتب نگاری گری شیراز. تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن».
آل آقا، نظام‌الدین (1380). خاندان آل آقا شجره و نوادگان علامه مجدد آقامحمدباقر وحید بهبهانی سرسلسلۀ خاندان آل آقا... قم: فرهنگ آفتاب.
ابراهیم آوا، تحفه (1378). نخستین زن خوشنویس مسلمان ایرانی. نشریه کیهان فرهنگی، 161، 64-65.
افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ (1389). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء. باهتمام سیدمحمود مرعشی و تحقیق سید احمد حسینی، بیروت: مؤسسه التاریخ الغربی.
پنجه‌باشی، الهام؛ دادور، ابوالقاسم (1391). مطالعه و بررسی نسخه‌های خطی قرآن به کتابت بانوان قاجار. نشریه نگره، 24، -5.
تاج السلمانی (1393). تاریخنامه (شمس الحسن). مصحح اکبر صبوری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
حاج‌باقریان، طیبه (1400). منشآت بی‌بی حبیبه. میراث شهاب، 27، 105و 106، 284- 297.
حدائق شیرازی، ابن یوسف (1356). فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار. تهران: کتابخانه سپهسالار.
حسینی اشکوری، سیداحمد (1375). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ایران - قم). زیر نظر سید محمود مرعشی. قم: کتابخانه عمومی آیت الله العظمی مرعشی نجفی، 26.
حضرتی، صادق (1387). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ابراهیم دهگان. قم: مجمع ذخائر اسلامی.
حکیم، محمدحسین (1390). اوراق عتیق (مجموعه مطالعات متن پژوهی، نسخه‌شناسی و فهرست‌نگاری). تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
حداد عادل، غلامعلی (1390). دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی.
درایتی، مصطفی (1391- 1395). فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا). تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
ریاحی، محمدحسین (1384). سمیرم خاستگاه استاد فضائلی (سیری کوتاه در تاریخ و فرهنگ سمیرم). در: تجلی فضائل: یادنامه استاد حبیب‌الله فضایلی. به کوشش محمدحسین ریاحی، ویرایش محمدرضا زادهوش، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، مرکز اصفهان‌شناسی و خانه ملل.
سرمدی، عباس (1380). دانشنامه هنرمندان ایران و جهان اسلام. تهران: هیرمند.
سلطانی، محمدعلی (1374). تاریخ تصوف در کرمانشاه بانضمام پیشینۀ سلاسل و فرق صوفیه در غرب ایران. با مقدمه عبدالحسین نوایی، تهران: مؤسسه فرهنگی نشر سها.
سلطانی‌فر، فاطمه (1385). بانوان قرآن نویس. نشریه بینات (مؤسسه معارف اسلامی امام رضا علیه السلام)، 51، 224-228.
صباغی، نعمت‌الله (1385). زنان کاتب و حافظ قرآن در عصر پیامبر اعظم. کوثر، 20، 66-61.
صفایی ملایری، ابراهیم (1337). صاحب دیوان علی آبادی. نشریه ارمغان، 9(27)، 1، 2-6.
عباسی، علی‌اکبر و دیگران (1400). نقش زنان کاتب بغداد در توسعه علوم و فرهنگ اسلامی در عصر چهارم خلافت عباسی (488-656). پژوهشنامه تاریخ اسلام، 11(42)، 45-66.
قاسمی، رحیم (1389). گلزار مقدس: مشاهیر تخت فولاد اصفهان. اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
قلیچ‌خانی، حمیدرضا (1401). ام سلمه (سده سیزدهم هجری). با همکاری شیدا رحیمی، مترجم بخش انگلیسی دلارام کاردار طهران. تهران: نشر پیکره.
مقدس اصفهانی، محمد (1378). موعظه‌های لقمان حکیم: چهرۀ جاوید زمان، در حکم و مواعظ لقمان، تحقیق علویه سادات آل‌رسول شمس‌آبادی. اصفهان: کتاب زمان.
موسوی، آمنه؛ دلبری، شهربانو (1397). بررسی جایگاه منصب مهرداری در آستان قدس رضوی از دوره صفوی تا قاجار. فصلنامه گنجینه اسناد، سال 28، دفتر 3، 6-30.
ناصرالدین قاجار، شاه ایران (1378). روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان. به کوشش محمداسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها، تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
نوری، محمدتقی بن محمد مهدی (1386). اشرف ‌التواریخ (وقایع مربوط به حکومت محمدولی میرزا در خراسان). تصحیح سوسن اصیلی. تهران: میراث مکتوب.
نوری همدانی، حسین (1382). جایگاه بانوان در اسلام. قم: مؤسسه تحقیقاتی مهدی موعود (عج).
هدایت، رضاقلی بن محمدهادی (1340). مجمع الفصحاء. به کوشش مظاهر مصفا، تهران: امیرکبیر.
مجله الکترونیکی راسخون (مشاهیر)؛ https://rasekhoon.net/mashahir/