بررسی و تحلیل تصاویر افتخارنامه حیدری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید باهنر، کرمان، ایران.

چکیده

هدف: افتخارنامه حیدری سروده میرزا مصطفی افتخارالعلما، مشهور به صهبای آشتیانی یکی از حماسه‌های مذهبی مهم در عصر قاجار است. افتخارنامه دارای ۴9 مجلس تصویر با رقم «میرزا نصرالله» است. این تصاویر که با طرّاحی قوی و قلم‌گیری‌های ظریف و ماهرانه اجرا شده‌اند، همگی دارای موضوع داستانی و در ارتباط نزدیک با موضوع و داستان متن نوشتاری هستند و تحلیل آن‌ها در شناخت سبک نگارگری نسخ چاپ سنگی حائز اهمیت فراوان است. در این پژوهش، مهمترین ویژگی‌های این تصاویر معرفی شده است.
روش/رویکرد پژوهش: جستار حاضر به روش توصیفی-تحلیلی و با بهره‌گیری از شیوه مطالعات کتابخانه‌ای تصاویر یگانه نسخه چاپ سنگی افتخارنامه را بررسی نموده و نتایج خود را با استفاده از فن تحلیل محتوای کیفی ارائه نموده است.
یافته‌ها و نتایج: با بررسی تصاویر موجود در کتاب مشخص شد که تمام آن‌ها در زمینه‌های مضامین دینی و وقایع و جنگ‌های مذهبی و به تصویرکشیدن بخش‌های تأثیرگذار زندگی حضرت علی (ع) است. تصویرپرداز با ایجاد تغییراتی در نگارگری مذهبی و با الهام از متن افتخارنامه حیدری، تصاویری بسیار هنرمندانه، ظریف و پرکار خلق کرده و از صنعت چاپ سنگی برای انتقال مفاهیم مذهبی شیعه استفاده وافر برده است. در این تصاویر پیکره‌های انسانی در مرکز توجه قرار گرفته‌اند. انتقال مفاهیمی که پیش از چاپ سنگی بر عهده رنگ بود، به عهده خط نهاده شده است؛ بنابراین، قلم‌گیری، دورگیری، نازکی و ضخامت و تیرگی و روشنی خطوط در این تصاوبر اهمیت فوق‌العاده دارد. بخش عمده متن هر تصویر را نقش‌های اولیا به خود اختصاص می‌دهند. هنرمند نقاش حوادث و رخدادهایی را که در زمان‌های گذشته اتفاق افتاده، بر مبنای عوامل طبیعی‌ای که در دنیای واقعی تجربه کرده است، بازنمایی کرده است. به همین سبب پیکره انسان‌ها، شکل فرشتگان، ساختار بناها، لباس و عناصر تزئینی تصاویر، مطابق با سنت‌های مرسوم در عصر قاجار است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Review and Analysis of the Illustrations of Iftikhārnāma-yi Ḥaydarī

نویسنده [English]

  • Mohammad Reza Sarfi
PProfessor, Persian Language and Literature Department, Shahid Bahonar University of Kerman, Kerman, Iran.
چکیده [English]

Objective: Iftikhārnāma-yi Ḥaydarī composed by Mīrzā Muṣtafā Iftikhār al-‘Ulamā, known as Ṣahbā-yi Āshtīyānī, is one of the most important religious epics in the Qajar era. Iftikhārnāma has 49 diptychs of paintings with the signature of "Mīrzā Naṣrullāh". These illustrations, which are executed with strong design and delicate and skillful penning, all have a story theme and are closely related to the theme and story of the written text and their analysis is very important in understanding the painting style of lithographic copies. This research tries to introduce the most important features of these illustrations.
Research Method/Approach: The present research has analyzed the illustrations of the only lithographic copy of Iftikhārnāma using the descriptive-analytical method and using the method of library studies and presented its conclusions using the qualitative content analysis.
Findings and Conclusion: By examining the illustrations in the book, it was found that all of them are related to religious themes and religious events and wars, and depiction of the impressive parts of the life of Imam Ali (A.S.). By making changes in religious painting and inspired by the text of Iftikhārnāma-yi Ḥaydarī, the illustrator has created very artistic, delicate and elaborate illustrations and has made ample use of the lithography industry to convey the religious concepts of Shi'a school. In these pictures, human figures are in the focus of attention. Conveyance of concepts that was carried out by paint prior to lithography has been carried out by script; therefore, outlining, delineating, thinness, thickness, darkness, and lightness of the scripts are extremely important in these illustrations. The main part of the text of each picture is devoted to the images of awliyā (the saints). The artistic painter represents the incidents and events that took place in the past, based on the natural factors that he experienced in the real world. For this reason, the figures of humans, the forms of the angels, the structures of the buildings, clothes and ornamental elements of the illustrations are in accordance with the traditions prevalent in the Qajar era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Heydari's eulogy
  • illustration
  • lithography
  • Sohbai Ashtiani
اشرف زاده، رضا (1386). فرهنگ بازیافته‌های ادبی از متون پیشین. مشهد: انتشارات سخت‌گستر و معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی.
آراسته، منوچهر؛ مسرت، حسین (1399). بررسی دو نسخه مصور چاپ سنگی اسرارالشهادة در کتابخانه وزیری یزد. کتیبه میراث شیعه، 4، پاییز و زمستان 1399.
آشتیانی، میرزا مصطفی (بی‌تا). افتخارنامه حیدری. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، به شماره 10037
بامداد، مهدی (1357). شرح‌ حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری. ج 4، تهران: انتشارات زوّار.
براتی نایینی، رضا (1388). آداب ورود به حلقه جوانمردان. نشریه ادبیات فارسی دانشگاه آزاد مشهد، شماره 21، بهار 1388.
پاکباز، رویین (1383). نقاشی ایران از دیرباز تاکنون. تهران: انتشارات مارلیک.
پورنامداریان، تقی (1367). رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی؛ تحلیلی از داستان‌های عرفانی ـ فلسفی ابن‌سینا و سهروردی. چ 2. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
تراجی، مرضی (1399). شاخصه‌های پیکرنگاری در نسخه چاپ سنگی هزار و یک شب دوره قاجار. نشریه مطالعات هنر اسلامی، 39(17).
جلالی جعفری (1382). نقاشی قاجاریه: نقد زیبایی‌شناسی. تهران: کاوش قلم.
جوادی، شهره (1383). منظره‌پردازی در نگارگری ایرانی. باغ نظر، 1(1)، 28.
رضی‌زاده، رضی (1384). در شیوه و مکتب نگاره‌های خاوران‌نامه. گلستان هنر، پاییز و زمستان.
رفیعی وردجانی، اکرم؛ شریفی مهرجردی، علی اکبر (1396). بازشناسی رقم نقاش در نسخ چاپ سنگی دوره قاجار، مطالعه تطبیقی نسخه چاپ سنگی نوش‌آفرین گوهرتاج محفوظ در کتابخانه آستان قدس رضوی و آثار میرزا نصرالله. هنرهای زیبا-هنرهای تجسّمی، 22(1)، بهار 1396
روزبه، محمدرضا (1381). ادبیات معاصر ایران. تهران: نشر روزگار.
شیرازی، ماه‌منیر (1395). بازیابی لایه‌های هویتی در نسخه‌های مصور چاپ سنگی قاجار (مطالعه موردی: تعداد سیزده نسخه با محتوای حماسی و ادبی). فصلنامه علمی-ترویجی نگارینه هنر اسلامی. 3(11).
صفرزاده، نغمه؛ موسوی فاطمی، نادر؛ احمدی، بهرام (1394). مقایسه تصویر فرشتگان در کتاب‌آرایی رنسانس با آثار چاپ سنگی قاجار. فصلنامه علمی-پژوهشی نگره، 36.
ضرغام، ادهم (1387). تجلّی حقیقت طبیعت در فرآیند منظره‌پردازی. نشریه هنرهای زیبا، 35.
طباطبایی، محمدحسین (1376). تفسیر المیزان. تهران: امیر کبیر
علیمحمدی اردکانی، جواد (1392). همگامی ادبیات و نقاشی قاجار. تهران: انتشارات یساولی.
کاشانی، کمال‌الدین عبدالرّزاق (1370). اصطلاحات‌الصوفیه. تحقیق محمّدکمال ابراهیم‌جعفر. چ2. قم: بیدار.
کریم‌زاده تبریزی، محمد علی (1377). احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی. تهران: مستوفی
گودرزی، مصطفی (1384). تاریخ نقاشی ایران. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
مارزلف، اولریش (1386). هزار و یک سنگ: تصویرگران کتاب‌های مصور چاپ سنگی ایران در دوره قاجار. ترجمه هاجر صمدی. کتاب ماه کودک و نوجوان.
مارزلف، اولریش (۱۳۹۰). تصویرسازی داستانی در کتاب‌های چاپ سنگی فارسی. ترجمه شهروز مهاجر، تهران: نشر نظر.
ماه‌وان، فاطمه (1399). عامه‌نگاری در چاپ سنگی مصور نوش‌آفرین گوهرتاج (با بررسی قدیم‌ترین نسخه چاپ سنگی مصور نوش‌آفرین گوهرتاج، مورخ 1263 ق). دوماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه، 8(32).
متینی، جلال (1376). نگاهی به یک نسخه چاپ سنگی و تصاویر آن. مجله ایران‌شناسی، 9.
مستور، مصطفی (1379). مبانی داستان کوتاه. تهران: نشر مرکز.
معین، محمد (1374). فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.
واعظ کاشفی، حسین (1350). فتوت‌نامه سلطانی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.