بررسی و ارزیابی شیوه‌های فهرست‌نگاری نسخ‌خطی در افغانستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

نسخه‌شناسی، مرمت نسخ خطی و نسخه‌آرایی، گروه ایران‌شناسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

چکیده

هدف: پژوهش حاضر فهرست‌های نسخ خطی منتشر شده از سال 1314 تا سال 1399 در افغانستان را مورد مطالعه و بررسی قرار داده است تا علاوه بر شناخت ویژگی‌های فهرست‌نگاری در افغانستان معاصر، میزان رعایت استاندارد DCRB را در آن‌ها مشخص نماید.
روش/رویکرد پژوهش: این پژوهش از نوع کاربردی و به روش پیمایشی انجام پذیرفته است. فهرست‌های چاپ شده در قالب تک ‌مقاله و تک‌نگاشت مستقل تا سال 1399 از طریق یک سیاهه‌وارسی و بر مبنای استاندارد DCRB مورد بررسی قرار گرفت. فهرست‌ها، در سه گروه فهرست‌های مجموعه‌های افغانستان، فهرست‌هایی که فهرست‌نگاران خارجی از مجموعه‌های افغانستان تهیه کرده‌اند و فهرست‌هایی که افغان‌ها از مجموعه‌های خارج از کشور تهیه نموده‌اند، ارزیابی شده است.  
یافته‌ها و نتایج: یافته‌ها نشان داد که از نظر روش فهرست‌نگاری، دو بخش کتابشناسی و نسخه‌شناسی در همه فهرست‌های توصیفی دیده می‌شود. اما در اکثر فهرست‌ها این دو بخش کاملاً از هم تفکیک شده نیست. همچنین میزان توصیف نسخه متفاوت است. در همین راستا 64 درصد از فهرست‌های افغانستان از نوع توصیفی و 36 درصد از نوع نامگو است. از نظر ساختار تنظیم فهرست نیز 70 درصد از فهرست‌ها بر اساس عنوان نسخه تنظیم شده است.
به طور متوسط فهرست‌های توصیفی که توسط فهرست‌نگاران داخلی تألیف شده‌اند، به میزان 61 درصد و فهرست‌هایی که توسط فهرست‌نگاران خارجی نگاشته شده‌اند به میزان 59 درصد با استاندرد DCRB  تطابق دارند. نتایج بیشتر نشان داد فهرست نسخه‌های خطی آرشیف/ آرشیو ملی از افضلی و نیّر (1364-67) به میزان 77 درصد ، فهرست کلِر (2016) به میزان 75 درصد و فهرست پرونتا (1322) به میزان 72 درصد بیشترین تطبیق را با استانداردهای فهرست‌نویسی داشته است. پس از آن فهرست افضلی (1363) و عبدالرحمن دوست (1397) و مشتری (1365) به میزان 67 درصد بیشترین تطبیق را با استاندارد مذکور داشته‌اند. همچنین در دو برهه زمانی توقف کامل در فهرست‌نگاری مخطوطات به چشم می‌خورد: 1) دوره چهل ساله (1312-1352) سلطنت محمدظاهر شاه 2) در زمان جنگ‌های داخلی و حکومت نخست طالبان از اواخر دهه شصت تا اوایل دهه هشتاد خورشیدی. جنگ و ناآرامی‌های سیاسی و اجتماعی، سیاست‌های فرهنگی نامناسب، کمبود متخصص و نسخه‌شناس و عدم درک درست سیاستگزاران فرهنگی از اهمیت نسخ خطی به عنوان میراث ملی، از عوامل کندی و توقف فهرست‌نگاری مخطوطات در افغانستان به نظر می‌رسد.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Review and Evaluation of Manuscript Cataloging Methods in Afghanistan

نویسنده [English]

  • Masuma Nazari
M.A. in Codicology and Manuscript Conservation, Iran Studies Department, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Objective: The present study is intended to review and evaluate the published catalogs of Afghan collections from 1314 Sh. /1935 AD up to 1399 Sh. /2020 AD, so that in addition to recognizing the characteristics of cataloging in contemporary Afghanistan, the level of compliance with the DCRB standard in them is also determined.
Research Method/Approach: This research is of applied type and conducted by survey method. The lists published in the form of single articles and independent monographs until 1399/2020 were reviewed through a checklist and based on the DCRB standard. The lists have been evaluated in three categories: lists of Afghan collections; the lists prepared by foreign catalogers from Afghan collections; and the lists prepared by Afghans from collections abroad.
Findings and Conclusions: The findings indicated that in terms of cataloging method, two parts of bibliography and codicology are seen in all descriptive lists. But in most lists, these two parts are not completely separated. Besides, the amount of the manuscript description is different. In this regard, 64 percent of Afghanistan’s lists are of descriptive type and 36 percent are of non-descriptive type. In terms of the structure of the list, 70 percent of the lists are organized according to the title of the manuscript.
On average, the descriptive catalogs authored by domestic catalogers conform to the DCRB standard by 61 percent and the catalogs authored by foreign catalogers conform by 59 percent. Further results showed that the list of manuscripts of the National Archives by Afzali and Nayyir (1364-67/1985-88) by 77 percent, Keller’s list (1395/2016) by 75 percent and Parwanta’s list (1322/1943) by 72 percent are the most compatible with cataloging standards. After that, the list of Afzali (1363/1984), Abdurrahman Doust (1397/2018) and Moshtari (1365/1986) have the highest compliance with the above-mentioned standard by 67 percent. Also, there was a complete pause in cataloging manuscripts in two periods of time: 1. The forty-year period (1312-1352/1933-1973) of Mohammad Zaher Shah’s reign; 2. During the civil wars and the first round of the Taliban’s rule from the late 60’s/80’s to the early 80’s/2000’s. War and political and social unrest, inappropriate cultural policies, lack of experts and codicologists, and the lack of understanding the importance of manuscripts as a national heritage by the cultural policy-makers seem to be the factors behind the slowdown and cessation of cataloging manuscripts in Afghanistan.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • manuscript
  • cataloguing
  • contemporary Afghanistan
  • cataloguing methods
افشار، ایرج (1384). فهرست اجمالی چند مجموعه (1186 نسخه)، فرهنگ ایران زمین، 30، 585-590.
افضلی، محمد اعظم (1363). فهرست نسخ‌خطی آرشیف ملی افغانستان، ج 1. کابل: کمیته دولتی کلتور.
افضلی، محمد افضل؛ نیّر، محمد انور (1364). فهرست نسخ‌خطی آرشیف ملی افغانستان، ج 2. کابل: کمیته دولتی کلتور.
آهنگ، محمدکاظم (1346). سمینار بین‌المللی نسخ‌خطی، آریانا، 272، 109-116.
پرونتا، صالح محمد (1322). کتاب و کتابخانه، آریانا، 7، 36-40.
پرونتا، صالح محمد (1322). کتاب و کتابخانه، آریانا، 8، 43-44
پرونتا، صالح محمد (1322). کتاب و کتابخانه، آریانا، 9، 26-29.
پرونتا، صالح محمد (1322). کتاب و کتابخانه، آریانا، 12، 22-31.
جاوید، احمد (1417-1997). افغانستان، المخطوطات الاسلامیه فی‌العالم، ترجمه و تحقیق عبدالستار الحلوجی، لندن: موسسه الفرقان للتراث.
 حبیب‌زوی، عبدالرحمن (1398). د گنج بخش د کتابخانی پشتو مخطوطات تحقیقی او تنقیدی جائزه (د پی. اچ. دی تحقیقی مقاله)، پایان نامه دکتری، پشتو یونیورسیتی.
حبیبی، عبدالحی (1341). قدیمی‌ترین مسافرین انگلیسی در افغانستان (چگونه یک راهب انگلیسی کتب‌خانه غزنه را دید؟ داستان چند نفر مسافر انگلیسی قبل از جنگ اول)، آریانا، 7، 1-7.
حبیبی، عبدالحی (1346). تاریخچه نسخه‌های خطی افغانستان و احیای متون آن، یغما، 231، 338-346.
حبیبی، عبدالحی (1354). یک کتاب ناشناخته نثر کهن فارسی: بحرالمعانی وصفوالامانی، یغما، 319، 13-18.
 حبیبی، عبدالحی (1354). یک کتاب ناشناخته نثر کهن فارسی: بحرالمعانی وصفوالامانی، یغما، 320، 114-119.
حبیبی، عبدالحی (1398). هنر عهد تیموریان و متفرعات آن، چاپ دوم، کابل: انتشارات کتب بیهقی.
خلیلی، خلیل‌الله (1309). آثار هرات، هرات: مطبعه فخریه سلجوقی، 1309.
خلیلی، خلیل‌الله (1390). یادداشت‌های استاد خلیل‌الله‌خلیلی طی مکالمه با دخترش ماری، به کوشش ماری خلیلی و افضل ناصری، ویرجینیا: بی‌نا.
دانش‌پژوه، محمد تقی (1346). چند نسخه‌خطی کتابخانه‌های افغانستان، راهنمای کتاب، 5 ،520-529 و 627-637.
دو بروکوی، سرژ دو لوژیه (1956). المخطوطات العربیه فی افغانستان، معهد، المجلد الثانی، الجزء الاول، 3-33
دوست، شریف‌الله (1397). د افغانستان د‌علومو اکادمی د‌پشتو خطی نسخو تحلیلی څیرنه، طرح تحقیقاتی جهت ارتقای رتبه علمی، کابل.
رهین، رسول (بی‌تا). پیشینه تاریخی کتابشناسی (بیبلیوگرافی نگاری) در افغانستان، نسخه دریافت شده از مؤلف.
ستوده، محمد ابراهیم؛ عبدالرحمن (1354). د‌پشتو 108 قلمی ‌نسخو لنده پیژندنه. کابل: دکابل پوهنتون کتابخانه.
العلوچی، عبدالحمید (1994). المخطوطات العربیة فی مکتبة متحف کابل بأفغانستان، المورد، السنه، مجلد الثانی و العشرون، 57-67.
عمرانی، سید ابراهیم (1385). عناصر کتابشناختی پیشنهادی برای کاربرگه ملی فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی و چاپ سنگی، کتاب ماه کلیات، دی، بهمن، اسفند، 9- 18.
فشرده گزارش فعالیت‌های کمیته دولتی کلتور طی 9 ماه سال  63 (1363). مجله کتاب، 4، 103-117.
فکرت، محمد‌آصف (1363). فهرست نسخ خطی قرآن‌های مترجم کتابخانه مرکزی آستان‌قدس رضوی، ج 1، مشهد: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی.
فکرت، محمدآصف (1369). فهرست الفبایی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد: کتابخانه مرکزی آستان‌قدس رضوی.
کهزاد، احمدعلی (1315). موزه کابل، سالنامه کابل، انجمن ادبی کابل. 267-300.
گویا اعتمادی، محمدسرور (1314). بعضی از نسخه‌های نایاب قلمی کابل، سالنامه کابل، 173-188.
مشتری حیدری نجرابی، عبدالقدیر (1365). فهرست نسخ‌ خطی پشتوی آرشیف ملی افغانستان، کابل: کمیته دولتی کلتور، 1365.
مشتری نجرابی، عبدالقدیر (1366). فهرست قرآنهای شریف خطی آرشیف ملی افغانستان، ج 1. کابل: وزارت اطلاعات و کلتور.
موسوی نژاد، سید‌محمد (عارف) (1390). فهرست نسخه‌های خطی و اسناد موزه مردم‌شناسی (اردکان-یزد)، قم: مجمع ذخایر اسلامی.
موسوی نژاد، سید‌محمد (عارف) (1391). فهرست نسخه‌های خطی و اسناد شیخ حیدرعلی صلواتی، قم: مجمع ذخایر اسلامی.
موسوی نژاد، سید‌محمد (عارف) (1391). فهرست ‌نسخه‌های خطی مالستان: قریه‌های حسن‌بلوچ، رباط، میراحمد غیغانتو به ضمیمه تصاویر چند سنگ قبر، سند و آثار تاریخی، قم: مجمع ذخایر اسلامی.
موسوی نژاد، سید‌محمد (عارف) (1395). فهرست نسخه‌های خطی آیت‌الله خادمی (مدرسه عربان)، قم: مجمع ذخایر اسلامی.
نظری، معصومه (1398). حکایتی ساختگی از قرآن‌های خطی افغانستان: نقدی بر کتاب حکایت قرآن‌های ناپیدای افغانستان و مقاله آغازی بر فهرست‌نگاری مخطوطات در افغانستان. گزارش میراث، 86 و 87، 105-108.
نوشاهی، عارف (1390). سیه بر سفید (مجموعه گفتارها و یادداشت‌ها در زمینه کتابشناسی و نسخه‌شناسی)، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
نیلاب‌رحیمی، غلام فاروق (1361). سیر تاریخی کتابخانه‌ها در افغانستان، کابل: کمیته دولتی کلتور.
هیوادمل، زلمی (1363). د هند دکتابخانو پشتو خطی نسخی، کابل: د افغانستان د علومو اکادیمی.
هیوادمل، زلمی (1366). پشتو د ادبی تاریخ خطی منابع ( د تاشکند، دوشنبی، ایروان، مسکو او لنینگراد د ځـینو کتابخانو پشتو خطی نسخی)، کابل: پشتوتولنه.
واحدی جوزجانی، محمدیعقوب (1345). غلط‌های کوچک در کتاب‌های بزرگ: یک مرور سطحی بر فهرست مخطوطات افغانستان، آریانا، 267، 520-525.
وفادارمرادی، محمد (1394). آغازی بر فهرست‌نگاری مخطوطات در افغانستان همراه با نقد کتاب حکایت قرآن‌های ناپیدای افغانستان، نقد کتاب میراث، 8، 67-74.
وکیلی پوپلزایی، عزیزالدین (1346). تیمورشاه دُرانی، ج 2، کابل: پشتو تولنه.
وکیلی پوپلزایی، عزیزالدین (1350). مختصر معلومات در خصوص استکتاب و کتابخانه در افغانستان، آریانا، 1، 9-30.
References
Beaurecueil, Serge de Laugier de (1964). Manuscrits D’Afghanistan. Caire: I’Institute Francais d’Archeologie Orientate.
BO UTAS (1977). Notes on some public and semi- Public libraries in the near and middle east containing Persian and other Moslem Manuscripts, Acta Orientalia, 33, 169-192. Retrieved August 20, 2021, from https://journals.uio.no/actaorientalia/article/view/5190
Fine, rare manuscripts at the view of Kabul seminar )1967(. The Kabul times, 31 July 1967, 6(106) Retrieved August 20, 2021 from https://digitalcommons.unomaha.edu/kabultimes/1538/ 
Franke, Ute, Muller-Viener (2016). Martina, The Herat Through Time: The Collections of Herat Museum and Archive (Ancient Herat), Berlin: Staatlische Museen zu Berlin.
Laugier de Beaurecueil, S. (1956). Manuscrits d’ Afghanistan, MIDEO, 75-206.
Richard, Francis (2016). Report on the status of the National Archive of Afghanistan and its manuscripts collection. Retrieved April 05, 2021 from https://persianmanuscriptinitiative.github.io/img/Report_on_the_State_of_the_National_Archive_of_Afghanistan_and_its_Manuscript_Collection_Revised_final.pdf