بررسی تحلیلی و معرفی نسخه‌های خطّی اسلامی کتابخانۀ ملّی اتریش مطالعه موردی: قرآن‌های خطّی مجموعۀ لوی‌بل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموخته دکتری علم اطلاعات و دانش‌شناسی، کارشناس مسئول پژوهش سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، تهران، ایران.

چکیده

هدف: بررسی قرآن‌های خطی مجموعه اهدایی لوی‌بل به کتابخانه ملی اتریش و تبیین شاخص‌ترین و برجسته‌ترین مؤلفه‌های نسخه‌شناسی آن است.
روش/رویکرد پژوهش: به روش پیمایشی و با رویکرد توصیفی و تحلیلی انجام شده است. در این پژوهش 73 عنوان به طور کلی و 17 قرآن خطی (23 درصد جامعه) به صورت تفصیلی از مجموعه اهدایی لوی‌بل به کتابخانه ملی اتریش که فرآیند ثبت، آفت‌زدایی، مرمت و نگهداری آن‌ها به اتمام رسیده، بررسی شده است.
یافته‌ها و نتایج: اتریش با 3762 نسخه خطی اسلامی، رتبه 8 در اتحادیه اروپا و 43 در جهان را دارد. از 73 عنوان نسخه خطی اسلامی مجموعه لوی‌بل، به ترتیب فراوانی، 29 عنوان در موضوع دین (اسلام)، 29 عنوان در موضوع ادبی، 10 عنوان در موضوع علوم انسانی، سه عنوان در موضوع دین (مسیحیت) و دو عنوان در موضوع علوم عملی و فنی است. قرآن با 17 عنوان/ نسخه (28/23 درصد) بیشترین سهم در مجموعه لوی‌بل را به خود اختصاص داده است. از 17 قرآن مورد مطالعه، تعداد 13 نسخه کامل و 4 نسخه فقط یک جزء از قرآن است. همچنین سه قرآن کامل، همراه با ترجمه فارسی است. سبک/ مکتب کتاب‌آرایی ۸ نسخه عثمانی، 6 نسخه کشمیری، 2 نسخه ماوراءالنهری و 1 نسخه تیموری است. متن همه قرآن‌ها به خط نسخ کتابت شده است. وضعیت استنساخ 50 درصد به دلیل داشتن انجامه مشخص است. بیشتر قرآن‌ها در عثمانی، افغانستان و احتمالاً در بخارا در قرن 13ق. کتابت شده‌اند. تمامی قرآن‌ها مذهب بوده و از انواع آرایه‌ها استفاده شده است. بیش از 50 درصد قرآن‌ها حواشی دارند. حدود 50 درصد دارای یادداشت‌های وقف، تملک و خانوادگی هستند. کاغذهای فرنگی و بخارایی رتبه اول و دوم را دارند. صفحه‌آرایی 7 نسخه (41 درصد) 15 سطری است. بیشتر آسیب‌ها در اثر استفاده مکرر و آب‌آفتادگی است. همه جلدها مذهب و قطع بیشتر آن‌ها رقعی و وزیری بزرگ است. به‌ طور کلی تعداد 49 عنوان (67 درصد) از مجموعه لوی‌بل دارای تزئینات، مینیاتور، تصویر و آرایه‌های هنری متعددی هستند. شناسایی قرآن‌های خطی خارج از کشور در تکامل مباحث نسخه‌شناسی مؤثر است. تدوین فهرست‌های توصیفی مفصل و ساختاریافته استاندارد، به‌ ویژه برای قرآن‌های خطی توسط فهرست‌نگاران خبره ایرانی و ترجمه آن‌ها به زبان‌های کشورهای دارنده این نسخه‌ها، به عنوان هویت و تمدن غنی ایرانی و اسلامی به ترویج و توسعه اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی می‌انجامد و دیپلماسی چند بعدی فرهنگی، علمی، هنری و تمدنی را رقم می‌زند.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analytical Review and Introduction of the Islamic Manuscripts of Austrian National Library: Case Study of Qur’anic Manuscripts in Franz Loibl’s Collection

نویسنده [English]

  • Ali Sadeghzadeh vayghan
Ph.D in Information Science and Knowledge Studies, Research Expert, National Library and Archives of I.R. Tehran, Iran.
چکیده [English]

Objective: Study of the Qur’anic manuscripts of Franz Loibl's collection donated to Austrian National Library and delineating their most outstanding codicology components.
Research Methods/Approach: It has been done by a survey method and with a descriptive and analytical approach. In this research, from among Franz Loibl’s donated collection to Austrian National Library, 73 manuscripts in general, and 17 Qur’anic manuscripts (23% of all) in detail, whose process of registration, pest control, restoration, and maintenance has been completed, were examined.
Findings and Conclusions: With 3762 Islamic manuscripts, Austria ranks 8th in European Union and 43rd in the World. From the 73 titles of the Islamic manuscripts of Loibl’s collection, in order of frequency, 29 titles are on the subject of religion (Islam), 29 titles are on the subject of literature, 10 are on the subject of humanities, three are on the subject of religion (Christianity) and two are on the subject of practical and technical sciences. Qur’an, with 17 titles/copies (23.28%) comprises the largest share in Loibl’s collection. Of the 17 Qur’ans studied, 13 are complete copies, and 4 copies are only a part (juz’) of the Qur’an. There are also three complete Qur’ans with Persian translation. The book design’s style/school of 8 copies is Ottomanic, 6 copies Kashmiri, 2 transoxanian, and 1 Timurid. The text of all the Qur’an copies is written in Naskh script. The transcribing situation of 50 percent is distinct due to having a colophon. Most of the Qur’an copies were transcribed in Ottoman, Afghanistan and probably in Bukhara in the 13th/18th century. All Qur’an copies are illuminated, in which various types of adornments are used. More than 50 percent of the copies of the Qur’an have margins. About 50 percent have endowment, possession and family notes. Farangī and Bukhārā’ī paper sheets are ranked as first and second. The layout of 7 copies (41%) is 15 lines. Most of the damage is due to frequent use and water damage. All the covers are illuminated and most of them are medium octavo and royal octavo in book size. In general, 49 titles (67 percent) of the Loibl’s collection have ornaments, miniatures, images, and numerous art adornments.
Identifying the Qur’anic Manuscripts aboard is helpful in developing codicology discourses. Compiling developed and detailed standardized structured catalogs, especially for Qur’anic manuscripts by Iranian expert catalogers and translating these manuscripts, as a rich Iranian and Islamic identity and civilization, into the language of the countries holding their ownership would result in promotion and development of Islamic-Iranian studies and prompt a multidimensional cultural, artistic, and civilizational diplomacy.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic manuscripts
  • Austrian National Library
  • codicology
  • the Qur’an
  • Franz Loibl
آصف‌آگاه (حسینی اشکوری)، صادق (1383). جنبه‌های علمی و فرهنگی چاپ نسخ خطی [گفتگو]. کتاب هفته، 228 (پیاپی 615)، 18-19.
آصف‌آگاه (حسینی اشکوری)، محمدرضا (1387). فهرست‌واره نسخه‌های خطی و عکسی مرکز احیاء میراث اسلامی. قم: مرکز احیاء التراث الاسلامی.
اصفیایی، محمد (1380). نقش و کارآیی کتاب، در تبیین تاریخ و فرهنگ ملل. تمبر، ش 2 و 3.
افشار، ایرج (1381). مقام انجامه در نسخه. نامه بهارستان، 3(1)، 39-100.
افشار، ایرج (1382= 2033م.). فهرست دست‌نویس‌های فارسی در کتابخانه ملی اتریش و آرشیو دولتی اتریش در وین. تهران: فهرستگان، وین: فرهنگستان علوم اتریش.
باقری خرمدشتی (1395). دستنامه قواعد فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
دروش، فرانسوا (1395). دستنامه نسخه‌شناسی نسخه‌های به خط عربی. ترجمه سیدمحمدحسین مرعشی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت).
راهپیما، غلامرضا (1392). از الفبا تا هنر. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ریدل، داگمار (1396). قرآن در شرق و غرب: نسخه‌های خطی و چاپی. ترجمه محمدجواد احمدی‌نیا. فصلنامه نقد کتاب قرآن و حدیث. 3(12)، 241- 278.
شایسته‌فر، مهناز (1388). قرآن‌های خطی کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی (سده‌های اول تا ششم). نامه پژوهش فرهنگی، 3(7)، 99- 114.
شایسته‌فر، مهناز (1389). خط و تذهیب در نسخ خطی قرآنی قرون اول تا ششم/ هفتم تا دوازدهم در کتابخانه کاخ گلستان. کتاب ماه هنر، 150، 16-22.
صادق‌زاده وایقان، علی (1397). فراهم‌آوری نسخه‌های خطی در ایران: ضرورت، شیوه‌ها، مشکلات و راهکارها. مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 29(4)، 119- 142.
صادق‌زاده وایقان، علی (1397). واکاوی نقش اشتراکات نسخه‌های خطی اسلامی در تقویت و تحکیم روابط ایران و عراق به عنوان تمدن و میراث مکتوب مشترک دینی، فرهنگی، علمی و هنری. کتابداری و اطلاع‌رسانی، 21(4)، 37- 66.
عظیمی، حبیب‌الله (1396). نسخه‌نامه: کانون‌های استنساخ، عناصر نسخه‌شناسی، رویه‌های فهرست‌نویسی، شناخت جعل و اصالت نسخه‌ها. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
عظیمی، حبیب‌الله (1400). کتاب‌آرایی در نسخه‌های خطی نفیس دوره قاجار. کتابداری و اطلاع‌رسانی،24(4)، 205-235.
غفوری‌فر، فاطمه؛ شمیلی، فرنوش (1396). جستاری در ساختارشناسی طرح و نقش تذهیب‌های قرآنی عصر تیموری موجود در موزه آستان قدس رضوی. کتابداری و اطلاع‌رسانی، 20(3)، 23- 49.
غفوری‌فر، فاطمه؛ شمیلی، فرنوش (1397). بررسی مؤلفه‌های ساختاری و عناصر بصری نسخ قرآن‌های مذهب عصر قاجار در کتابخانه مرکزی. کتابداری و اطلاع‌رسانی، 21(4)، 3- 36.
غفوری‌فر، فاطمه؛ محمدزاده، مهدی؛ شمیلی، فرنوش (1395). پژوهشی در مصحف مذهب قرآنی عصر تیموری: بررسی تطبیقی ویژگی‌های صفحات افتتاح در نسخه‌های قرآنی منتخب از موزه‌های آستانه مقدسه قم و آستان قدس رضوی. کتابداری و اطلاع‌رسانی، 19(4)، ۳-29.
فدایی، غلامرضا (1386). آشنایی با نسخ خطی و اثار کمیاب (فارسی و عربی). تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.
کسانی، سیدعلی (1383). نسخه‌های خطی اسلامی. فصلنامه کتاب، 15(1)، بهار، 136-144.
مایل هروی، نجیب (1394). تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی. تهران: سوره مهر.
متقی، حسین (1393). نگاهی آماری به نسخه‌های خطی اسلامی. بازیابی شده در تاریخ 16/10/1396 از آدرس:
https://www.khabaronline.ir/news/...
مطلبی کاشانی، نادر (1379). یادداشت سردبیر. نامه بهارستان، 1(1)، 1-2.
معینی، محسن (1381 الف). ص. در: دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی (ج 2). به کوشش بهاءالدین خرمشاهی. تهران: دوستان [و] ناهید.
معینی، محسن (1382 ب). رکوع/ رکوعات. در: دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی (ج 1). به کوشش بهاءالدین خرمشاهی. تهران: دوستان [و] ناهید.
وفادارمرادی، محمد (1379). مقدمه‌ای بر اصول و قواعد فهرست‌نگاری در کتب خطی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
بی نام (1377). یادداشت ماه. کتاب ماه: ویژه‌نامه گفتگوی تمدن‌ها، اسفند.