واکاوی تکنیک چاپ سنگی در دوره قاجار با تکیه‌بر تصویرسازی میرزا علی‌قلی خویی (ملزومات اولیه، ویژگی‌های فنی، عوامل اجرایی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموخته دکتری، مدرس مدعو، گروه هنر، مؤسسه آموزش عالی فردوس، مشهد، ایران.

چکیده

هدف: ورود صنعت چاپ سنگی به ایران در دوره قاجار (1249ق) از جمله نقاط عطفی محسوب می‌شود که تحولی چشمگیر بر فرآیند تولید و انتشار آثار مکتوب را به همراه داشت. با رواج این گونه از چاپ در ایران و در پی آن، تأسیس نخستین چاپخانه‌ها در تبریز، تهران و بعد از آن در سایر شهرها، تسریع فرآیند تولید آثار مورد نیاز جامعه صورت پذیرفت و محدودیت‌های پیشین در زمینه دسترسی به کتاب تا حد گسترده‌ای حذف شد. متعاقباً کتاب‌های چاپی فراوانی با درون‌مایه‌های متفاوت و با هزینه اندک نسبت به نسخه‌های خطی، در دسترس اقشار گوناگون قرار گرفت. در این بین، یکی از موضوعات حائز اهمیت، آگاهی از نحوه کار چاپخانه‌های سنگی در این دوره است. هدف پژوهش حاضر پاسخ به این پرسش است که تکنیک مورد استفاده در چاپخانه‌های سنگی دوره قاجار (ملزومات اولیه، ویژگی‌های فنی و عوامل اجرایی) - فارغ از تحلیل ساختارهای حاکم بر جامعه، بررسی محتوایی، ویژگی‌ها و چرایی تولید آثار انتشاریافته و نیز هویت‌یابی افراد فعال و حامیان- چه بوده است؟
روش/ رویکرد پژوهش: ساختار این پژوهش مبنی بر روش توصیفی-تحلیلی و بر مبنای مطالعه کتابخانه‌ای، اسنادی و آرشیوی و رویکرد میان‌رشته‌ای سامان یافته است.
یافته‌ها و نتایج: با توجه به توقف فعالیت چاپخانه‌های سنگی از اواخر دوره قاجار و نیز عدم اشاره در منابع دست‌اول به تکنیک این‌گونه از چاپ، بر اساس تک شاهد موجود (نقاشی میرزا علی­قلی خویی از یک چاپخانه در 1264ق)، یافته‌­ها حاکی از آن است که ملزومات اولیه همچون دستگاه چاپ، سنگ، مرکب و کاغذ، رکن مهمی در نحوه فعالیت چاپخانه داشته است و مبنی بر میزان سفارش و گستردگی چاپخانه به‌ طور متوسطه هشت نفر (استاد چاپ، ورق­گذار، چرخ­گردان، مرکب‌زن، مرکب­ساز، سنگ­ساب، اسیدساز و صحاف) به‌ صورت ثابت و دو نفر (کاتب و نقاش) به‌ صورت غیرحضوری در تعامل با مدیریت چاپخانه به فعالیت مشغول بوده­‌اند. در این بین روش چاپ به صورت مسطح و مراحل اجرایی از روندی ثابت و تکرارشونده برخوردار بود. متعاقباً دسترسی به نیرو و مواد اولیه، افزایش و کاهش سرعت و کیفیت انتشار را به همراه داشته است. پژوهش حاضر در راستای رفع ابهام، کاهش تشتت‌آرا و نظرات غیرمستند، با رویکردی علمی و تحلیل‌ محور به‌ صورت منسجم، تکنیک چاپ سنگی دوره قاجار را مورد بررسی قرار می‌دهد و می‌توان آن را نزدیکترین جمع‌بندی به نحوه این‌گونه از چاپ دانست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Delving into Lithographic Technique in the Qajar Period Based on Mīrzā ‘Alī-Qulī Khuī’s Illustration (Basic Requirements, Technical Features and Executive Factors)

نویسنده [English]

  • Mostafa La'l Shateri
Ph.D, Visiting lecturer, Department of Art, Ferdows Institute of Higher Education, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

Objective: The arrival of the printing industry in Iran during the Qajar period (1294/1833) is considered to be among the turning points, which created a significant change in the production and publication of written works. With the spread of this type of printing in Iran and the subsequent establishment of the early printing houses in Tabriz, Tehran and later on in other cities, the process of works needed by society was accelerated and the previous restrictions on access to books were largely removed. Subsequently, many printed books with different themes and at a very low cost compared to manuscripts became available to various social strata. In the meantime, one of the most important issues is to know how the lithographic printing houses worked in this period. The present research is intended to answer the question as to what has been the technique used in lithographic printing houses of the Qajar period (basic requirements, technical features and executive factors) - regardless of the analysis of the structures governing the society, content study, features and the reason behind the production of the published works as well as identification of the people active in this field and their advocates?
Research/Method Approach: The structure of this research is organized on the basis of descriptive-analytical method and on library, documentary, and archival study with an interdisciplinary approach.
Findings and Conclusion: Given the cessation of the activities of the lithographic printing houses since the late Qajar period and the lack of reference in primary sources to the technique of this type of printing, according to a single available evidence (a painting of a printing house in 1264/1847 by Mīrzā ‘Alī-Qulī Khu’ī), the findings suggest that that basic requirements such as printing machine, stone, ink and paper have had a significant role in the operation of the printing house and based on the order rate and the extent of the printing house, and an average of eight people (a printing master, a sheet liner, a wheel turner, an ink worker, an ink maker, a stone polisher, an acid producer, and a bookbinder) have been working on a regular basis and two people (a scribe and a painter) working on a non-in-person basis in interaction with the management of the printing house. In the meantime, the printing method was that of a flat mode and the execution stages had a fixed and recurring process. Consequently, access to manpower and raw materials has fluctuated the speed and quality of publication. In order to remove ambiguity and reduce diversity of views and unsubstantiated opinions, the present research consistently examines the lithographic technique of the Qajar period with a scientific and analysis-oriented approach, which can be considered as the closest summary to this type of printing.

کلیدواژه‌ها [English]

  • lithography
  • printing house
  • Qajar period
  • basic requirements
  • technical features
  • executive elements
اصلانیان، صبوح دیوید (1399ش). ظهور اولیه چاپ در عصر صفوی، نگاهی نو به نخستین چاپخانه ارمنیان در جلفای ‌نو. ترجمه مصطفی لعل شاطری. قم، وراقان.
امامی، فرشید (1400ش). تصویر چاپ سنگی و مخاطبان آن. فنون تصویرسازی در دورۀ قاجار. ترجمه مصطفی لعل شاطری. مشهد، مرندیز.
بابازاده، شهلا (1378ش). تاریخ چاپ در ایران. تهران، کتابخانه طهوری.
دانشور، هوشنگ (1351ش). صنعت چاپ. تهران، سازمان جغرافیایی.
دمیرچی، اسمعیل (1384ش). چاپ سنگی. تهران، دمیرچی.
سلطانی­فر، صدیقه. (1382ش). چاپ سنگی و پیدایش آن در ایران. مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 53، 86-81.
سلیمی، همایون (1388ش). لیتوگرافی (چاپ سنگی). تهران، چارسوی هنر.
شچگلوا، المپیادا پاولونا (1388ش). تاریخ چاپ سنگی در ایران. ترجمه پروین منزوی. تهران، معین.
شهری، جعفر (1376ش). طهران قدیم. ج 2. تهران، معین.
عطایی­فرد، محمد (1383ش). تاریخچه چاپ جهان. تهران، پلک.
غلامی­جلیسه، مجید (1390ش). تاریخ چاپ سنگی اصفهان. تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
غفاری، ابوالحسن (1270ق). روزنامه دولت علیه ایران. تهران، کتابخانه ملی.
غلامی­جلیسه، مجید؛ احمدی­نیا، محمدجواد (1392). شرح مختصری بر چاپ سنگی. تهران، عطف.
قدیانی، عباس (1387ش). فرهنگ جامع تاریخ ایران. ج۱. تهران، آرون.
قلی­زاده، عادل (1388ش). تکنیک­های لیتوگرافی هنری (چاپ سنگی). تهران، شباهنگ.
لطفی، داود (1395ش). سیر تحول صنعت چاپ. تبریز، آذرپویا.
لعل­ شاطری، مصطفی (1397ش). نخستین رویارویی­های هنر عصر ناصری با هنر غرب (موسیقی، نمایش، نقاشی). مشهد، مرندیز.
محبوبی­اردکانی، حسین (1370ش). تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران. ج1. تهران، دانشگاه تهران.
مسعودی، اکرم (1379ش). تاریخچه چاپ سنگی در ایران. تحقیقات کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاهی، 35، 76-61.
مولانا، حمید (1358ش). سیر ارتباطات اجتماعی در ایران. تهران، دانشکده علوم و ارتباطات اجتماعی.
میرزای­گلپایگانی، حسین (1378ش). تاریخ چاپ و چاپخانه در ایران (1050 قمری تا 1320شمسی). تهران، گلشن.
نقیبی، سید ابوالقاسم (1387ش). چاپ، ویژگی­ها و پیشینه چاپ سنگی و سربی. آیینه میراث. 42، 338-327.
هاشمی­دهکردی، حسن (1363ش). چاپ سنگی، حیات تازه­ای در کتابت. هنر، 7، 107-90.
چاپ سربی
قائم­مقام­فراهانی، عیسی (1233ق). رساله جهادیه. تبریز. (مسئول چاپ، محمدعلی آشتیانی).
مجلسی، محمدباقر (1241ق). حق­الیقین. تهران. (مسئول چاپ، زین­العابدین تبریزی).
مجلسی، محمدباقر (1244ق). زادالمعاد. تهران. (مسئول چاپ، زین­العابدین تبریزی).
مفتون­دنبلی، عبدالرزاق نجفقلی (1241ق). مآثر السلطانیه. تبریز. (مسئول چاپ، محمدباقر تبریزی).
واعظ­قزوینی، محمد رفیع (1241ق). ابواب الجنان. تبریز. (مسئول چاپ، خلیل تبریزی).
چاپ سنگی
آقاسی، عباس (1252ق). نشان‌های دولت علیه ایران. کاتب علی‌اکبر. تهران. (مسئول چاپ، کارخانه مبارکه).
شیروانی، زین‌العابدین (1242ق). بستان السیاحه. کاتب محمدحسین حسینی اصفهانی. اصفهان. (مسئول چاپ، سید سعید طباطبایی نائینی).
قرآن (1249ق). کاتب محمدحسین تبریزی. تبریز. (مسئول چاپ، محمد صالح شیرازی).
مجلسی، محمدباقر (1251ق). زادالمعاد. کاتب محمدحسین تبریزی. تبریز. (مسئول چاپ، ع‍ل‍ی‌ تبریزی).
مکتبی‌شیرازی (1259ق). لیلی و مجنون. کاتب سید یوسف میلانی. بی­جا. (مسئول چاپ، بهرام اردبیلی).
نظامی­ گنجوی، جمال‌­الدین ابومحمد الیاس. (1264ق). خمسه. کاتب علی­اصغر تفرشی. بی­جا. (مسئول چاپ، محمدرضا).
References
Dabirsiaqi, Mohammad (1988). BĀSMA. Encycloaedia Iranica, Vol 3. New York, Bibliotheca Persica Press.
Floor, Willem (1990). ČĀP. Encycloaedia Iranica, Vol 4. New York, Bibliotheca Persica Press.
Green, Nile (2010a). Persian Print and the Stanhope Revolution, Industrialization, Evangelicalism, and the Birth of Printing in Early Qajar Iran. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East. 30, 473-490.
Green, Nile (2010b). Stones from Bavaria, Iranian Lithography in its Global Contexts. Iranian Studies, 43, 305-331.
Jahn, Karl (1970). Paper Currency in Iran, A contribution to the cultural and economic history of Iran inthe Mongol Period. Journal of Asian History, 4, 101-135.
Marzolph, Ulrich (2001). Narrative Illustration in Persian Lithographed Books. Leiden, Brill.
Marzolph, Ulrich (2002). Early Printing History in Iran (1817-ca. 1900). Middle Eastern Languages and the Print Revolution, A Cross-Cultural Encounter. Ed. E. Hanebutt-Benz. Westhofen، katalog Gutenberg Museum Mainz, 249-268.
Marzolph, Ulrich (2007). Persian Incunabula, A Definition and Assessment. Gutenberg-Jahrbuch. 82, 205-220.
Shcheglova, Olimpiada (1999). Versions of Persian Manuscripts of Indian Manufacture in the Nineteenth Century. Manuscripta Orientalia, 5, 12-22.