مقایسه نسخه‌های خطی و چاپ سنگی کتاب منقول الرضا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

هدف: کتاب منقول ‌الرضا اثر محمدرضا جدید الاسلام (1266-1185ق/1849-1771م) یکی از ردیّه‌‎هایی است که در زمان قاجار علیه یهودیان نوشته‌ شده است. گفته شده این کتاب ابتدا به زبان عبری بوده و در دوره پادشاهی فتحعلی‌شاه تألیف گردیده و سپس در عصر ناصرالدین‌شاه به فارسی ترجمه شده است. ابتدا گمان می‌رفت که تنها چاپ سنگی فارسی از این کتاب وجود دارد، اما پس از جستجو معلوم شد دست‌نوشته‌هایی از آن نیز در کتابخانه‌ها موجود است. در این پژوهش نسخه‌های خطی کتابخانه‌های ملک، ملی، مجلس، آیه الله مرعشی و چاپ سنگی کتاب معرفی، بررسی و مقایسه می‌شود. هدف این مقاله معرفی ویژگی‌های نسخه‌های مختلف کتاب منقول الرضا و تبیین تفاوت‌های آن‌هاست و به پرسش‌ها، ویژگی‌ها و تفاوت نسخه‌ها، علت این تفاوت‌ها و چگونگی معرفی نسخه‌ها در فهرست نسخ خطی پاسخ می‌دهد.
 روش/رویکرد پژوهش: روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است که با اتکا به شیوه کتابخانه‌ای و مطالعه نسخه‌های خطی، به مقایسه‌ نسخه‌های موجود در کتابخانه‌ها پرداخته و تفاوت‌ها و شباهت‌های آن‌ها را با یکدیگر به طور کلی بررسی کرده است.
یافته‌ها و نتایج: مقایسه نسخه‌های خطی موجود و چاپ سنگی کتاب مشخص کرد: اولاً سه نفر خود را مترجم کتاب از متن عبری دانسته‌اند:1. مرکب، نویسنده نسخه شرح مرکب است. متنی که از او به دست آمده بسیار ناقص است، بنابراین نمی‌توان درباره آن قضاوت کرد. 2. محمدعلی کاشانی (معروف به ملا آقاجانی) که در نسخه خطی ملک به نام منقول الرضا خود را مترجم کتاب به فارسی و خطاط متون عبری نامیده است. احتمالاً بعد از مرکب کتاب را ترجمه کرده است. به نظر می‌رسد ترجمه نسخه‌های خطی ملی و مجلس نیز از کاشانی باشد. 3. علی بن حسین حسینی تهرانی که کتاب را به نام اقامة الشهود فی‌ ردّ الیهود به چاپ سنگی رسانده و نوشته کتاب را، از زبان عبری به کمک محمدجعفر برادرزاده مؤلف (محمدرضا جدیدالاسلام) ترجمه کرده ‌است. خطاط متن عبری چاپ سنگی نیز محمدعلی کاشانی است. این کتاب حدود چهار سال پس از نسخه‌های خطی، نوشته شده است. ثانیاً بین نسخه‌های خطی و چاپ سنگی کتاب منقول الرضا تفاوت‌هایی وجود دارد؛ به علت این که مترجمان و کاتبان در مطالب دست برده‌اند و مطالبی از خود و کتب ردّالیهود و کتاب‌های بشارات کتاب مقدس به پیامبری حضرت محمد (ص)، به کتاب اضافه کرده‌اند. ثالثاً فهرست‌نویسان و فهرست‌نگاران معرفی درستی از این نسخه‌ها به دست نداده‌اند و معمولاً به اشتباه توضیحات چاپ سنگی را برای آن‌ها آورده‌ا‌ند.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparison of the Manuscripts and Lithographs of Manqūl al-Riḍā

نویسنده [English]

  • Tahereh Azimzadeh Tehrani
Associate Professor, History and Civilization of Islamic Nations, Islamic Azad University, Mashhad Branch, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

Objective: Manqūl al-Riḍā, a book by Muhammad Reza Jadid al-Islam (1185-1266 AH/1771-1849 AD), is one of the refutations written against the Jews during the Qajar period. It is said that this book was originally written in Hebrew during the reign of Fatḥ ‘Alī Shāh and then translated into Persian during the reign of Nāsir al-Dīn Shāh. It was first thought that there was only a lithograph of this book, but after searching it turned out that other manuscripts were also available in libraries. In this research, the manuscripts of Malek, Melli, Majles, Ayatollah Marashi libraries and the lithographic copy of the book are introduced, examined and compared.
The aim of this study is to introduce the features of different manuscripts of Manqūl al-Riḍā and to explain their differences. This article seeks to answer the questions concerning the features and differences of the manuscripts; the cause of these differences; and the way these manuscripts are introduced in the manuscripts catalog.
 Research Method/Approach: It is a descriptive-analytical method that, based on the library method and study of manuscripts, compares the manuscripts available in libraries and examines their differences and similarities in general.
Findings and Conclusions: A comparison of the existing manuscripts and lithographs of the book specified that three people introduced themselves as the translators of the book from the Hebrew text, 1. Murakkab, the text that has been obtained from him is very incomplete, so, no judgment can be made on it. 2. Muhammad Ali Kāshānī (known as Mullā Āqājānī), who in the manuscript of Malek, has called himself the translator of the book into Persian as well as the calligrapher of the Hebrew texts. He has probably translated the book after Murakkab. It seems that the translation of Melli and Majles manuscripts is also by Kāshānī. 3. ‘Ali b. Huseyn Huseynī Tehrānī, who wrote it in lithography by the name Iqāma al-Shuhūd fī Radd al-Yahūd, and has translated the book from Hebrew with the help of the author’s (Muhammad Reza Jadid al-Islam) nephew Muhammad Ja‘far. The calligrapher of the Hebrew text of lithography is Muhammad Ali Kāshānī. This book was lithographed four years after the manuscripts. There are differences between the manuscripts and lithographs of Manqūl al-Riḍā due to the manipulation of the translators and scribers who added some contents from the book of Radd al-Yahūd and the glad tidings of the Gospel about the Prophethood of Prophet Muhammad (S.A.W.). Secondly, the cataloguers have not given a proper introduction to these manuscripts and have usually provided lithographic descriptions for them.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Manqūl al-Riḍā
  • Muhammad Reza Jadid al-Islam
  • manuscripts
  • writing refutations
  • Radd al-Yahūd
آقابزرگ طهرانی (بی‌تا). الذریعة الی تصانیف الشیعة. بیروت: دار الاضواء.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1362). چهل سال تاریخ ایران در دوره ناصرالدین‌شاه (جلد اول: المآثر و الآثار). به کوشش ایرج افشار. تهران: اساطیر.
الگار، حامد (1369). دین و دولت در عهد قاجار[:] نقش علما در دوره قاجار. ترجمه ابوالقاسم سری. تهران: توس.
امین، محسن (1403ق/ 1983م). اعیان الشیعه. بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
پولاک، یاکوب ادوارد (1368). سفرنامه پولاک ایران وایرانیان. ترجمه کیکاووس جهانداری. تهران: خوارزمی.
پیرنظر، ناهید (۱۳۸۱). ادبیات فارسیهود میراث فرهنگی یهودیان ایران. ایرانشناسی، ۵۳، ۱۲۳-۱۴۰.
تهرانچی، [محمد] مهدی (1372). دودمان مرحوم حاج ابوالقاسم یراقی اصفهانی (صدیق‌زاده‌ها، تهرانچی‌ها، صالحی‌ها، دیّانی‌ها و وابستگان نسبی و سببی. چاپ نشده.
حسن‌زاده طباطبایی، محمدرضا (1398). پیش‌گفتار قزوینی
حسینی اشکوری، احمد (1357). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیه الله العظمی نجفی مرعشی. زیر نظر سید محمود مرعشی. قم: خیام.
حسینی اشکوری، احمد (1414ق). تراجم الرجال[:] مجموعة تراجم الاعلام اکثرهم مغمورون. قم: مکتبة آیه ‌الله العظمی المرعشی النجفی.
حسینی طهرانی (1292ق). مقدمه ملا آقابابا جدید الاسلام
دانش‌پژوه، محمدتقی؛ افشار، ایرج (1344). نشریه نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، دفتر چهارم. تهران: دانشگاه تهران.
دانش‌پژوه، محمدتقی؛ افشار، ایرج (1353). نشریه نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، دفتر هفتم. تهران: دانشگاه تهران.
دانش‌پژوه، محمدتقی (1356). رنگ‌سازی در کاغذ و رنگ‌زدایی از آن. هنر و مردم. 181، 16-35.
درایتی، مصطفی (به اهتمام) (1389). فهرستواره دستنوشت‌های ایران (دنا). تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
درایتی، مصطفی (1392). فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا). تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
درایتی، مصطفی (1393). فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا). تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
درایتی، مصطفی؛ فلاح، مهدی (1394). فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا). تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
دهخدا، علی‌اکبر (1330). لغت‌نامه. تهران: چاپخانه مجلس شورای اسلامی.
زادیک، دانیال (1388). مباحثات دینی شیعیان امامی با یهودیان در اواخر قرن هجدهم و نیمه نخست قرن نوزدهم. ترجمه جواد مرشدلو. آینه پژوهش، 116 و 117، 24-46.
شهبازی، عبداللّه (1389). سرویس‌های اطلاعاتی فرقه‌های راز آمیز در ایران . نشر اینترنتی.
طباطبایی، سیدمهدی (1385). مقدمه نراقی
قزوینی، حاج‌بابا (1398). محضر الشهود. تصحیح محمدرضا حسن‌زاده طباطبایی. قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.
قزوینی، حاج‌بابا (1390ق). محضر الشهود. با مقدمه سید احمد حسینی اشکوری. نجف: مطبعة الآداب.
قزوینی، حاج‌بابا (1378). رساله‌ای در ردّ یهودیت [؛] محضر الشهود فی ردّ الیهود. تحقیق حامد حسن نواب، با ‏مقدمه سید احمد حسینی اشکوری. قم: انتشارات حضور.
کسایی، نورالله (1377). مدارس قدیم تهران در عصر قاجار. نامه فرهنگ. 30، 114- 139.
لوی، حبیب (1339ش). تاریخ یهود ایران. تهران: بروخیم.
محقق طباطبایی (1353). مقدمه دانش‌پژوه
مدرس تبریزی، محمدعلی (1369). ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او الّلقب یا کنی والقاب. تهران: خیام.
ملا آقابابا جدید الاسلام، محمدرضا (1292ق). منقول الرضائی ([یا:] اقامة الشهود فی ردّ الیهود). ترجمه علی بن الحسین الحسینی الطهرانی. تهران: چاپ سنگی.
المغربی، السموءل بن یحیی (1410ق1989م). بذل المجحود فی افحام الیهود. تصحیح عبدالوهاب طویله دارالقلم دمشق  والدارالسامیه بیروت.
نتصر، امنون (اوت 2006). ادبیات ردادیان 3. مقاله نود و هفتم شوفارنیویورک، شماره 306.
نتصر، امنون (سپتامبر2006). ادبیات رد ادیان 4. مقاله نود وهشتم . شوفارنیویورک، شماره 307.
نراقی، ملا احمد (1385). سیف الامّة وبرهان الملّة. تصحیح سیدمهدی طباطبایی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
نوربخش، مسعود (1381). تهران به روایت تاریخ. تهران: علم.
منابع خطی
قزوینی، اسماعیل (1214ق). انباء الانبیاء. نسخه ش474 کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کاتب: نامشخص، تاریخ کتابت: 1214ق.
قزوینی، حاج‌بابا (بی‌تا). محضر الشهود فی ردّ الیهود. نسخه ش904 کتابخانه آستان قدس رضوی، کاتب: نامشخص، تاریخ کتابت: دوره قاجار (بی‌تا).
قزوینی، حاج‌بابا (بی‌تا). محضر الشهود فی ردّ الیهود. نسخه ش 2605 کتابخانه وزیری یزد، کاتب: نامشخص، تاریخ کتابت: دوره قاجار.
مرکب، سید محمدعلی حسینی (بی‌تا). الارجانی النیاکی الشهیر بمرکب، شرح مرکب. نسخه ش2246 کتابخانه آیت‌الله مرعشی. کاتب: [احتمالاً: مرکب]. تاریخ کتابت: نامعلوم.
ملا آقابابا جدید الاسلام، محمدرضا (بی‌تا). منقول الرضا. نسخه ش1359 کتابخانه مجلس شورای اسلامی. کاتب: [احتمالاً: محمدعلی کاشانی مشهور به ملاآقاجانی]. تاریخ کتابت: دوره قاجار.
ملا آقابابا جدید الاسلام، محمدرضا (1288ق). منقول الرضا. نسخه ش6331 کتابخانه و موزه ملی ملک. کاتب: محمدعلی کاشانی مشهور به آقاجانی. تاریخ کتابت: 1288ق.
 [ملا آقابابا جدید الاسلام، محمدرضا]. (1287ق). رساله در ردّ مذهب یهود. نسخه ش 5-1358 سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران. کاتب: اسماعیل ‌بن‌حاجی مقیم سمنان. تاریخ کتابت: 1287ق.
نراقی، ملا احمد (1287ق). سیف الامّة و برهان الملّة. نسخه ش2338 کتابخانه و موزه ملّی ملک. کاتب: محمدعلی کاشانی مشهور به آقاجانی. تاریخ کتابت: 1287ق.
References
Halft, Dennis (2017). Ismāʿīl Qazvīnī: A Twelfth/Eighteenth-Century Jewish Convert to Imāmī Šīʿism an His Critique of Ibn Ezra’s Commentary on the Four Kingdoms (Daniel 2, 31-45). in: M. L. Hjälm. ed., Senses of Scripture, Treasures of Tradition. Leiden: Brill, 280-304.
Tsadik, Daniel (2010). Nevu’at ha-Yeled, in: Encyclopedia of Jews in the Islamic World, Executive Editor Norman A. Stillman. Leiden: Brill (brillonline@brill.com).