آرایه‌ها و تزئینات برون متن (جلدها) درنسخه‌های نفیس دوره قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار پژوهشی و مشاور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی، تهران، ایران.

چکیده

هدف: هدف از پژوهش حاضر بررسی ویژگی‌های آرایه‌ها و تزئینات در نسخ خطی دوره قاجار در بخش بیرون‌ متن و بررسی انواع و فراوانی گونه‌های جلدهای نفیس مورد استفاده در کتاب‌آرایی نسخه‌های خطی این دوره است.
روش /رویکرد پژوهش: روش این پژوهش توصیفی-تحلیلی است که به شیوه استقرایی، گونه‌های جلدهای نفیس و هنری دوره قاجار و فراوانی آن‌ها در مخزن کتابخانه ملی احصا شد و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. به روش نمونه‌گیری هدفمند، تعداد 84 نسخه هنری رقم‌دار و تاریخ‌دار دوره قاجار انتخاب شد و مورد مطالعه قرار ‌گرفته ‌است.
یافته‌ها و نتایج: در میان 84 نسخه مورد تحقیق، جلد‌های چرمی بیشترین فراوانی با 49 نسخه را دارد؛ پس از آن جلدهای رنگ و روغن با فراوانی 21 نسخه و سپس جلد‌های پارچه‌ای با فراوانی 10 نسخه و جلد مقوایی با روکش کاغذی 1 نسخه قرار دارند. در میان جلدهای روغنی به ‌کار رفته در نسخه‌های مورد پژوهش، بیشترین فراوانی مربوط به طرح ترنج و سرترنج و لچکی‌ها و سپس نقوش گل‌های الوان و گل و مرغ و سپس نقوش گل و بوته‌های ریز و درشت و طرح‌های اسلیمی است. در میان جلدهای چرمی، بیشترین فراوانی مربوط به جلدهای تیماج با 38 نسخه است. در میان کتاب‌آرایان و مجلدان دوره قاجار، گونه چرمی جلدها به دلیل سهولت دسترسی و کوتاه‌تر بودن فرایند آماده‌سازی آن بیشترین فراوانی را در استفاده برای نسخ نفیس داشته است. چنان که گونه رنگ و روغن به جهت دشواری و طولانی بودن فرایند آماده‌سازی، فراوانی کمتری نسبت به جلدهای چرمی داشته است.
با تعمیم یافته‌های این پژوهش به نسخه‌های نفیس دیگر این دوره می‌توان چنین گفت: چون فرایند تهیه جلدهای رنگ و روغن پیچیده‌تر از جلد‌های دیگر بوده، جلدهای هنری رنگ و روغن در تعداد کمتری از نسخه‌های هنری دوره قاجار به کار رفته و در نسخه‌های بیشتر این دوره، جلدهای چرمی- به جهت سهولت تهیه آن نسبت به جلدهای روغنی- به کار رفته است.
در میان جلدهای چرمی این دوره، فراوانی بیشتر جلدهای تیماج نسبت به انواع دیگر جلدهای چرمی به دو دلیل است: الف. به دلیل فراوانی بسیار و دسترسی آسان به تیماج و ب. سهولت اجرای طرح‌های ضربی ترج و سرترنج و لچکی و سوخت در تیماج نسبت به سایر چرم‌ها. چنان که کاربرد پارچه‌های هنری در ساخت جلد برای نسخه‌های هنری این دوره چندان مرسوم نبوده و در موارد معدودی از روکش پارچه درجلدها استفاده شده است که به جهت استحکام کمتر پارچه و احتمال فرسودگی و پارگی بیشتر آن نسبت به چرم و رنگ و روغن است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Extra-textual Adornments and Ornaments (Covers) in Exquisite Manuscripts of Qajar Period

نویسنده [English]

  • Habibollah Azimi
Research Associate and Advisor to the Head of National Library and Archives, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Objective: The present research is intended to examine the features of ornaments and adornments in the manuscripts of the Qajar period in the extra-textual section and to study the types and frequency of various exquisite covers used in the book design of the manuscripts of this period.
Research Method/Approach: The method of this research is descriptive-analytical, in which the types of exquisite and artistic covers of the Qajar period and their frequency in the National Library repository are enumerated and analyzed by an inductive method, and 84 numbered and dated art manuscripts of the Qajar period have been selected and studied by purposeful sampling.
Findings and Conclusion: From among the 84 manuscripts studied, leather covers have the highest frequency with 49 copies, followed by painted and glazed covers with a frequency of 21 copies, and followed by cloth covers with a frequency of 10 copies and one copy of cardboard cover with a dust jacket. Among the oiled covers used in the copies researched, the most frequency is related to the designs of medallion (turanj) and top medallion (sarturanj) and pendentive (lachakī), then to colorful floral and bird motifs, and then to small and large floral motives and arabesque designs. Among the leather covers, the most frequency is related to goat leader (tīmāj) covers with 38 copies. Among the book decorators and bookbinders of the Qajar period, the leather type of covers has been the most frequently used for exquisite copies due to easy access and shorter preparation process. As such, the paint and oil type, due to the difficulty and length of the preparation process, has been used less frequently than the leather covers.
By generalizing the findings of this research to other exquisite copies of this period, it can be said that: because the process of preparing oil and paint covers is more complicated than other covers, the artistic oil and paint covers are used in a smaller number than the artistic copies of the Qajar period and in most copies of this period, leather covers are used because of the ease of preparation compared to oil covers.
Among the leather covers of this period, tīmāj covers are more frequent than other types of leather covers for two reasons: A. due to the abundance and easy access to tīmāj and B. the ease of implementing the stroke (ḍarbī) designs of turanj, sarturanj, lachakī, and burning in tīmāj as compared to other leathers. Furthermore, the use of artistic fabrics in the making of covers for artistic editions of this period is not very common and in few cases, fabric cover has been used in the covers. This is due to the less strength of the fabric and the possibility of its more wear and tear than leather, paint, and oil.

کلیدواژه‌ها [English]

  • extra-textual decorations
  • types of covers
  • book ornaments of the Qajar period
  • National Library and Archives
اسکاچیا، جیان روبرتو (1384). هنر ایران (دوره صفوی، زند و قاجار)، مترجم: یعقوب آژند. تهران: نشر مولی.
احسانی، محمد تقی (1368). جلدها و قلمدان‌های ایرانی. تهران: امیرکبیر.
احسانی، محمد تقی (1382). جلدها و قلمدان‌های ایرانی و نگارگری: هنرمندان ایرانی در سه قرن اخیر (جلد 2). مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
برند، باربارا (1383). هنر اسلامی، مترجم: مهناز شایسته فر. تهران: موسسه مطالعات هنراسلامی.
حرّی، فریبا؛ بزرگی، اشرف السادات (1399). بررسی ویژگی‌های جلد نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران. تحقیقات کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاهی، 54(3)، 107-127.
دادمحمدی، کبری (1398). بررسی گونه‌شناسی جلدهای پارچه‌ای نسخه‌های خطی. همایش ملی خوشنویسی و نگار‌گری، اصفهان.
رستمی، مصطفی (1388). گونه‌شناسی تجلید در حوزه‌های تمدن ایران اسلامی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه شاهد، دانشکده هنر.
رستمی، مصطفی (1392). جلدسازی ایرانیان از سلجوقیان تا قاجار. تهران: مؤسسه تألیف ترجمه و نشر آثار هنری.
رهنورد، زهرا (1386). کتاب آرایی. تهران: انتشارات سمت.
سهیلی خوانساری، احمد (1352). مقدمه گلستان هنر، تألیف قاضی احمد قمی. تهران.
صدیقی اصفهانی، زهرا؛ نجارپورجباری، صمد؛ خواجه احمدعطاری، علیرضا (1396). تطبیق تذهیب‌های سه نسخه از قرآن‌های دوره قاجار با تأکید بر ویژگی‌های بصری آن‌ها. دوفصلنامه مطالعات تطبیقی هنر، 7(14)، 83-99.
عظیمی، حبیب الله (1400). کتا‌ب‌آرایی نسخه‌های هنری دوره قاجار با استناد به نسخ خطی کتابخانه ملی ایران. قم: مجمع ذخایر اسلامی با همکاری سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
غفوری فر، فاطمه؛ شمیلی، فرنوش (1397). بررسی مؤلفه‌های ساختاری و عناصر بصری نسخ قرآن‌های مذهّب عصر قاجار در کتابخانه مرکزی تبریز. کتابداری و اطلاع‌رسانی، 12(4)، 3-35.
کاووسی عراقی، محمد حسن (1373). مراسلات در باب آسیای مرکزی. تهران: وزارت امورخارجه، مؤسسه چاپ و انتشارات.
مایل هروی، نجیب (1380). تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی. تهران: وزارت ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
هالدین، دانکن (1366). صحافی و جلدهای اسلامی، ترجمه: آذر آذرنوش. تهران: سروش.